Het kleine meisje Pia is negen maanden oud en lijdt aan een dodelijke spierziekte. Het medicijn is alleen in de Verenigde Staten beschikbaar en is onbetaalbaar. Eén komma negen miljoen euro voor één inspuiting. “Uw geld of uw leven”, dat is eigenlijk wat farma-multinational Novartis zegt. Of accurater: “Uw geld of het leven van uw kind.”

Niet dat het bedrijf veel heeft geïnvesteerd in de ontwikkeling van het medicijn. De wetenschappelijke doorbraken vonden allemaal plaats in universitaire onderzoekscentra, gefinancierd met publieke middelen of via crowdfunding. In geldnood zit Novartis al helemaal niet. Op één jaar tijd maakte het bedrijf 11,5 miljard euro winst.

Maar David Lennon, de topman van het bedrijf, vindt 1,9 miljoen een "faire prijs". "Want", zo zegt hij, "als je naar de kosten kijkt voor de levenslange zorg voor een kind dat door SMA gehandicapt wordt, is dat veel duurder. De kinderen worden door de behandeling productieve leden van onze maatschappij." Hoeveel zou die man durven vragen voor drinkbaar water als hij de kans kreeg? 

In wat voor tijden leven we waar zij van boven zich niet eens schamen om een prijs te plakken op het leven van een kind? Tijden waarin de rijksten der aarde liever de ruimte in vliegen dan zich te bekommeren over het leven op aarde. Tijden van toenemend racisme en seksisme. Tijden waarin de planeet opwarmt, de oorlogsdreiging toeneemt en autoritaire leiders steeds onbeschaamder te werk gaan.

Het zijn tijden van crisis. Wat we meemaken is een economische crisis, sociale crisis, ecologische crisis, democratische crisis, internationale crisis, morele crisis. Kortom, een totale systeemcrisis: een crisis van het kapitalisme. We hebben oplossingen nodig die tegemoetkomen aan de problemen waarmee we te kampen hebben. Het huis staat op instorten en met een paar nieuwe steunbalken gaan we er niet raken. We hebben nood aan nieuwe funderingen.

Dit is een boek voor alle mensen die voelen dat er iets niet klopt. Nee, dit is niet het verhaal van enkele zieke individuen. We worden ziek gemaakt door de samenleving waarin we leven. Het systeem is ziek. En zich niet thuis voelen in een ziek systeem is niet het probleem, het is het begin van de oplossing. Want het voordeel van een samenleving waarin alles op zijn kop staat, is dat je ze enkel op haar poten hoeft te zetten. En dat begint wanneer mensen stoppen met te accepteren wat je zogezegd niet kan veranderen, maar beginnen te veranderen wat ze niet kunnen accepteren.

Mensen zoals de ouders van Pia die het onbetaalbaar medicijn nodig had. “We hebben lang onze hoop gevestigd op grote giften van bedrijven, maar die bleven voorlopig uit", getuigt de mama van het kindje. Maar de liefde van de ouders voor hun kind legt zich niet neer bij een economische kosten-batenanalyse. “Stuurt één Belg op tien een sms om twee euro te betalen, dan is het leven van ons dochtertje gered", redeneerden ze. In een mum van tijd doneerden een miljoen mensen twee euro. Ongelofelijk.

Niet accepteren wat je niet kan veranderen, maar veranderen wat je niet kan accepteren, dat is ook de instelling van Greta Thunberg. Greta was een piepklein 15-jarig meisje met twee vlechtjes en het syndroom van Asperger. "Waarom studeren voor mijn toekomst als niemand iets onderneemt om die toekomst te redden?", vroeg ze zich af. En toen gebeurde er iets bijzonders. In plaats van het bij een losse gedachtenkronkel te laten, besloot Greta te doen wat ze dacht. Omdat als je niet doet wat je denkt, wat je denkt er niet echt toe doet. 

Greta zette zich helemaal alleen voor het Zweeds parlement met een bordje: schoolstaking voor het klimaat. Greta toont ons de kracht van handelen volgens je overtuiging, ook als je daarmee tegen de stroom in moet gaan. Hoop, zegt ze, is niet iets wat je hebt. Hoop is iets wat je creëert met je acties. En je bent nooit te klein om een verschil te maken. Wat begon met een klein meisje met twee vlechtjes bracht een massabeweging van miljoenen mensen over de hele wereld op gang.

Overal ter wereld leiden de crisissituaties waarmee we geconfronteerd worden tot verzet. Jongeren organiseren wereldwijd stakingen voor het klimaat. Gele hesjes zetten in Frankrijk het land in rep en roer. Vakbonden voeren strijd voor leefbare pensioenen. Van Chili tot Irak groeit een beweging tegen het door Westerse instellingen opgelegde help-de-rijken-beleid. En samen vormen al deze bewegingen een solidaire tegenstroom waarin zich al de kiemen van een andere samenleving bevinden. 

Elke dag bewijzen mensen dat een andere samenleving mogelijk is. Door sms’jes te sturen voor de kleine Pia. Door voor elkaar te zorgen. Door zichzelf met een bordje voor het parlement te zetten. Door op te komen voor je collega die in haar pauze wilt bidden. Door samen op straat verandering af te dwingen. Wanneer je water op het vuur zet, warmt dat langzaam op, maar op 100° begint het te koken.

Dit boek is een praktische gids om de temperatuur van het verzet mee de hoogte in te jagen. Koken is een creatieve bezigheid. Wie kant-en-klare recepten volgt zonder zelf te proeven, zal nooit de beste kok worden. Voor de wereld veranderen geldt hetzelfde. Maar dat betekent niet dat het niet belangrijk is om met kennis van zaken te handelen. We moeten de wereld begrijpen om haar te kunnen veranderen. Dat geldt ook andersom. Je moet de wereld veranderen om haar te begrijpen. Het is verkeerd om te denken dat je kan weten zonder te voelen, zonder passie, zonder engagement. 

Dit is een boek dat kant kiest: de kant van de Pia’s van deze wereld, tegen de David Lennons van deze wereld. Omdat neutraal blijven in een situatie van onderdrukking neerkomt op het kiezen voor de onderdrukker. Als een olifant een muis vertrapt en jij blijft neutraal, zal de muis je neutraliteit niet appreciëren.

De wereld veranderen om haar te begrijpen en de wereld begrijpen om haar te veranderen. Omdat een praktijk zonder theorie blind is, en theorie zonder praktijk krachteloos. We hebben nood aan een kader waarmee we kunnen zien hoe de verschillende uitdagingen waarmee we vandaag kampen verbonden zijn, waarmee we van onderen uit naar de wereld kijken en waarmee we de kiemen van een andere samenleving ontdekken net op die plaatsen waar we vandaag vastlopen. Een kader om naar de wereld te kijken op een manier die perspectief biedt, op een samenleving waarin mens en milieu eerst komen, niet de winst. Dat is wat het marxisme vandaag kan betekenen. 

Marxisme is geen verzameling van vastgeroeste stellingen of dogma’s, maar een filosofie van de praxis, een levende levensbeschouwing, een leidraad tot kritisch handelen.

In het begin was het oeratoom. Mensen zijn de kinderen van apen. En de geschreven geschiedenis begint bij de landbouw. Maar hoe is het kapitalisme ooit begonnen?

Ook wat deze vraag betreft zijn er filosofen die beweren dat alles begint bij nieuwe ideeën. Eén van die filosofen is Maarten Boudry, bezetter van de leerstoel kritisch denken aan de Universiteit van Gent. We leven, zo stelt Boudry in zijn boek ‘Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat’, in het beste tijdperk ooit. En dat hebben we te danken aan een onwaarschijnlijk moment van schepping volgens Boudry. Het begin van het kapitalisme was in zijn scheppingsverhaal het woord: Verlichting.

Plots - Boudry schrijft letterlijk door “een speling van het lot” - ontdekte men de wetenschappelijke methode. Die gaat, zo legt onze ‘kritische denker’ uit, als volgt: “Erken eerst dat je onwetend en feilbaar bent; verwerp vervolgens alle openbaringen, overleveringen en dogma’s; bedenk nieuwe ideeën en hypothesen; toets ze aan de werkelijkheid en aan kritiek van anderen; behoudt voorlopig wat werkt en verwerp de rest; gebruik vervolgens de beste en meest beproefde kennis om de wereld te verbeteren. En tot slot: "Haal je nu niet in je hoofd dat je de waarheid in pacht hebt, maar begin de cyclus van voren af aan.” Dat men daar nog nooit eerder was opgekomen.

Als je dit stappenplan toepast, krijg je volgens Boudry precies de wereld zoals we die vandaag kennen. “Als je er de samenleving mee inricht, dan krijg je liberale democratie. En als je het aanwendt om menselijke noden en behoeften op de meest efficiënte wijze te vervullen, dan krijg je vrijemarkteconomie.” Kijk zonder dogma’s naar de wereld en zie dat het huidige systeem het enige logische systeem is. Tot zo ver het ontstaan van het kapitalisme in de wonderlijke ideeënwereld van Boudry.

Boudry ziet zichzelf  als vooruitgangsoptimist omdat hij gelooft dat dankzij de wetenschap de wereld bijna vanzelf steeds beter wordt. Maar wat betreft de mogelijkheid om een betere vorm van samenleven te bedenken dan het kapitalisme, is hij een absolute doemdenker. Wat geldt voor het ontstaan van de aarde, de mens of de geschiedenis, is ook geldig voor het kapitalisme. Om het eindstadium van een ding te begrijpen, loont het de moeite om te onderzoeken hoe het ontstaan is. Laat ons dus toch maar eens inzoomen op die zogenaamde “speling van het lot”.

Wanneer iemand die gezond is griep krijgt, blijft die best even in zijn of haar bed. Blijvende schade laat dat zelden achter. Bij oudere mensen kan enkele dagen grieperig zijn, soms alle zwakheden die al aanwezig zijn verergeren. Je sterft meestal niet van de griep, maar voor een ongezond persoon kan de griep wel het begin van het einde inluiden.

De oude wereld sterft. Het coronavirus is geen klein griepje. Het is een zware ziekte die veel slachtoffers maakt, maar het bracht vooral de zwakheden van ons systeem naar boven. Dan hebben we het over onze omgang met de natuur en hoe ons landbouwmodel een kweekvijver van gevaarlijke virussen is. Dan hebben we het over ons economisch model waarin miljoenen mensen zonder job vallen, maar de superrijken ondertussen in volle crisis nog veel rijker worden. Dan hebben we het over figuren zoals Donald Trump die zijn bevolking aanraadt om bleekmiddel te drinken tegen corona, blijft spreken over het Chinese virus en het sluimerende conflict tussen de twee grootmachten aanwakkert. Dan hebben we het over agenten die een zwarte jongen doodrijden en jonge meisjes die in de prostitutie worden gedwongen.

“Neen, het coronavirus is geen beschuldigende vinger naar het kapitalisme.” Zo titelt op 10 april 2020 het opiniestuk van moraalfilosoof Patrick Loobuyck in De Standaard. “Natuurfenomenen”, legt Loobuyck uit, “doen zich voor als gevolg van onverschillige natuurwetten. Ze hebben geen reden om er te zijn, maar worden blind veroorzaakt.” Wie een verband ziet tussen het kapitalisme en de coronacrisis denkt teleologisch, zo stelt Loobuyck met een moeilijk woord.

Telos is het Griekse woord voor doel. Teleologische denkers gaan ervan uit dat alles veroorzaakt wordt door een vooraf gegeven doel. Het is het doel van de steen om naar beneden te vallen. Die manier van denken heeft een bijzonder groot potentieel voor verdedigers van de status quo. Oorlog? Armoede? Het dient allemaal een noodzakelijk doel. Wie vandaag een link maakt met het systeem waarin we leven, zo stelt Loobuyck, denkt ook teleologisch, want je gaat op zoek naar een reden voor deze crisis.

Een nogal bizarre redenering. Er is namelijk een fundamenteel verschil tussen een oorzaak en een doel. Denken in termen van oorzaken is precies het omgekeerde van denken in termen van doelmatigheid. De zwaartekracht, de evolutietheorie, de oerknal; alle grote wetenschappelijke doorbraken zetten het teleologisch denken op haar kop vanuit het inzicht dat het geen hoger gelegen doelen, maar voorafgaande oorzaken zijn die verandering teweegbrengen.

Loobuyck concludeert dat het onzinnig is om over zulke systemische oorzaken na te denken. Dat een voorraad mondmaskers wellicht geen slecht idee is, moet zelfs hij toegeven. Maar verder dan kapitalisme met mondmaskers mag het dus niet gaan. Hij beroept zich daarvoor met een paar vreemde hersenkronkels op Immanuel Kant. Durf denken, zei Kant. Maar niet verder dan je neus lang is, voegt Loobuyck daar aan toe.

Wanneer een hooggeplaatste filosoof zich in zulke vreemde bochten moet wringen om aan te tonen dat iets niet het geval is, is dat vaak een aanwijzing dat iets wel het geval is. Dit heeft niets met het kapitalisme te maken hoor. Helemaal niet. Laten we dus wel de oorzaken van deze crisis bestuderen.

Ongelijkheden swingen de pan uit. Mensen zijn de connectie kwijt. Militaire budgetten gaan crescendo. Extreemrechts heeft de wind in de zeilen. En alsof  dat alles nog niet erg genoeg is, zet de ongebreidelde winsthonger ons voortbestaan als mens onder druk. We zitten op een kantelpunt. Het systeem is ziek. Doodziek. Het kapitalisme heeft zijn tijd gehad. Het is hoog tijd voor iets nieuws. Maar wat dan?

We hebben grote vooruitgang te danken aan het kapitalisme.  De burgerij, schrijven Marx en Engels in het communistisch manifest, “heeft massaler en kolossaler productiekrachten geschapen dan alle verdwenen geslachten samen.” Marx en Engels erkennen dat de burgerij historisch een revolutionaire rol speelde. “Waar zij aan de macht kwam, vernietigde ze alle feodale, patriarchale, idyllische verhoudingen.” Vandaag, vervolgden Marx en Engels een dikke 150 jaar geleden al, maar het is actueler dan ooit, lijkt de heersende klasse daarentegen op “een heksenmeester die de onderaardse machten niet meer beheersen kan die hij zelf opriep.” De ecologische, economische, internationale, democratische en morele rampen die hieruit voortkomen, vormen samen een organische crisis, één crisis van het kapitalisme die tot uiting komt in alle aspecten van het leven. 

Dromen van een andere wereld is geen utopie, het is gezond verstand, het is een noodzakelijkheid geworden. Het systeem zoals het nu draait, draait uit op oorlog, armoede, fascisme, een onbewoonbare planeet en collectieve zelfdoding, letterlijk en figuurlijk. Als dat nog lang gaat duren, zal het hier rap gedaan zijn. We staan op een kruispunt. Het is samenleven of samen sterven, socialisme of barbarij. 

Die vaststelling hoeft noch tot paniek, noch tot zelfgenoegzaamheid te leiden. Het voordeel van een wereld waarin alles op zijn kop staat, is dat we ze alleen op haar poten hoeven te zetten. Want net daar waar we vastlopen, liggen ook die kiemen van een andere samenleving, zoals uit de rottende vruchten van een oude boom een nieuwe kan groeien. Waar onderdrukking scherper wordt, wordt ook het verzet groter. 

In tijden van crisis komt ook het beste in de mens naar voren, de geschiedenis leert dat crisis een explosie van solidariteit, creativiteit en engagement vrij kan maken. Dan ontkiemt de macht van zij die niet aan de macht zijn. Als die energie kan worden aangewend om de immense krachten die ons in het kapitalisme naar de afgrond stuwen in te zetten in functie van de noden van mens en milieu is er meer mogelijk dan we ons kunnen voorstellen. 

We begonnen dit boek niet voor niets bij het begin, bij de oerknal, de overgang van aap naar mens, het verhaal over jagers-verzamelaars en het ontstaan van de landbouw. Wie enkel ziet wat er is, is blind voor wat er was en daarmee ook voor wat er kan komen. De geschiedenis leert ons dat onder druk, alles wat eeuwig vast leek te zitten, uiteindelijk toch vloeibaar wordt.

In het komende deel proberen we te zien wat er nog niet is. We lopen niet weg van het zwarte gat, maar duiken er met vertrouwen in. Als we als mensen onze eigen geschiedenis maken betekent, geloven dat het goed komt, vooral beloven dat het goedkomt. In die zin is vertrouwen hebben in de toekomst niet zomaar een voorspelling, maar een engagement, iets waar we zelf voor zullen moeten zorgen. Dat engagement is uiteindelijk wat het leven ook waard maakt om voor te sterven, dat moeten we uiteindelijk allemaal.

Wie strijdt kan verliezen, wie niet strijdt, heeft al verloren. Kwetsbaar zijn betekent slechts dat je iets hebt dat het waard is om voor te vechten. Onaantastbaar is enkel wie niets te verliezen heeft.

We hebben een wereld te winnen.